قسمت بیست و ششم: میدان نقش جهان
تاریخچه میدان نقش جهان
میدان نقش جهان در ابعادی کوچکتر، در دوره تیموریان ساخته شد. در زمان شاه عباس اول این میدان توسعه یافت و فرم و شکل امروزین خود را یافت. برخی از مهمترین ابنیه پیرامونی این میدان، در همین دوره ساخته شد. پس از انتقال پایتخت ایران از اصفهان به شیراز، میدان نقش جهان اهمیت خود را به تدریج از دست داد. در دوره قاجار، این میدان و ابنیه پیرامونی آن رو به تخریب نهاد. با آغاز دوره پهلوی اول تمامی ابنیه اطراف میدان بطور کامل بازسازی شدند. کار مرمت و بازسازی این ابنیه تا امروز بطور مداوم ادامه دارد. ميدان نقش جهان در زمان صفويان در جايی بنا شده است که پيش از آن باغ بزرگی بنام باغ نقش جهان در آن مکان بوده است. در آن زمان بخش میدانی باغ، درب کوشک نام داشت. درازای ميدان نقش جهان بيش از 500 متر، پهنای آن 165 متر و مساحت آن نزديک به 85 هزار مترمربع است.
در زمان شاه عباس اول و جانشينان وی اين ميدان محل بازی چوگان، رژه قشون و برگزاری آئين ها و جشن ها و نمايش های گوناگون بوده است. دو دروازه سنگی چوگان که هنوز در شمال و جنوب اين ميدان بر جای مانده، يادگار آن دوران است. در گرداگرد اين ميدان بناهای باشکوه و زيبايی چون مسجد شيخ لطف الله، مسجد جامع عباسی کاخ عالی قاپو و سر در بازار قيصريه ساخته شده که هر يک از آنها نمونه ای درخشان از معماری دوران صفويان است. این میدان و دیگر آثار تاریخی اطراف آن شامل مسجد جامع عباسی، کاخ عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و سر در بازار قیصریه، اثر فکر خلاق و دستان هنرمند معماران ورزیده ایرانی بویژه شیخ بهائی، استاد علی اکبر اصفهانی، و استاد محمد رضا اصفهانی است .
پیش از ساخته شدن ابنیه فعلی در دوره شاه عباس اول، در این مکان در زمان سلاجقه، میدان کوشک محل اعدام محکومان به اعدام و برگزاری برخی از مراسم رسمی همچون جشن نوروز بودهاست. منابع گوناگون، بنای به شکل فعلی را در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری دانستهاند. با این حال، از ابتدای سلطنت شاه عباس، سطح میدان در اندازه بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق تسطیح شده و بارها مراسم چراغانی و آتشبازی در آن برپا شدهاست. استاد محمدرضا و استاد علیاکبر اصفهانی، نام دو تن از معمارانی است که میدان را طرح ریزی نموده و آن را به شکل فعلی بنا نهادهاند. نام این دو معمار بر سردر مسجد جامع عباسی و محراب مسجد شیخلطفالله به چشم میخورد.
میدان نقش جهان و مسجد شیخ لطف الله در اواخر عهد قاجار عکس احتمالا از میرزا حسن خان شمس
میدان نقش جهان در سال 1310
در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان زنده و فعال بوده، لیکن در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان خودداری شدهاست. در دوران سلطنت شاه سلطان حسین، جویهای آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقیمانده از درختانی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، خشکیدهاند. در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی مهری قرار گرفت.
میدان نفش جهان در فاصله زمانی 1300 تا 1312
بخشهایی از عمارت نقاره خانه در طول دوران آشفتگی ایران از حمله افغانان تا استقرار حکومت قاجارها، تخریب گردید. در دوره حکمفرمایی برخی حکام محلی مانند شاهزاده ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله مجموعه میدان نقش جهان تا مرز تخریب نیز پیش رفت. در پایان دوران قاجار، بخش عمدهای از حجرهها تخریب شده بود، کاشیکاری گنبدها شکسته بود و میدان از همه لحاظ نیاز به مرمت داشت.
عکسی را که در بالا میبینید توسط عکاس آلمانی فریدریش ساره برداشته است ساره مجموعه عکس بی نظیری از ایران دارد که در سال ۱۸۹۶ برداشته شده و هم اکنون در آرشیو کتابخانه عمومی بوستون آمریکا نگهداری میشود.
در عکس بالا نمایی از سر در قیصریه مشخص است که در سمت راست آن میتوان بنای نقارهخانه را هم دید این بنا در دوره قاجاریه تخریب شد.
سقاخانه ضلع غربی میدان نقش جهان که الان دیگر وجود ندارد.
وجه تسمیه
تا پیش از صفویه، در محل این میدان، باغی به نام نقش جهان وجود داشتهاست. این باغ، نام خود را از شهری در آذربایجان گرفته که اینک به نام نخجوان خوانده میشود. حمدالله مستوفی درباره این شهر گفتهاست:«شهری خوش است که آن را نقشجهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است».
میدان نقش جهان از دیدگاه مورخان
دیو لافوا، جهانگرد فرانسوی که در سال 1298 هجری قمری از این میدان دیدن کرده، در این باره می نویسد: من احتیاجی ندارم که مانند فیثاغورث یونانی در حل مسئله مهمی تلاش کنم، بلکه کاملاًبرای من مکشوف است و می توانم با نهایت اطمینان بگویم که دردنیای متمدن امروز هیچ گونه بنائی وجود ندارد که بتواند از حیث وسعت و زیبائی و تقارن عمارات، شایسته مقایسهبا این میدان باشد. این عقیده شخص من نیست، سایر اروپائیان هم که در فن معماری و مهندسی تخصص دارند با عقیده من همراهند.
پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیائی نیز بیان کرده است: دور تا دور این میدان را ساختمانهای مساوی و موزون و زیبا فراگرفته که سلسله آنها در هیچ نقطه قطع نشده است. درها همه بزرگ و دکانها همسطح خیابان هستند و بالای آنها ایوانها و پنجره ها و هزاران تزئینات مختلف، منظره زیبائی بوجود آورده است. این حفظ تناسب در معماری و ظرافت کار باعث تجلی بیشتر زیبائی میدان میشود و با وجودیکه عمارتهای میدان "ناوو نادر"رم بلندتر و غنی تر هستند، اگر جرات این را داشته باشم باید بگویم میدان نقش جهان را بدلایلی ترجیح می دهم.
پرو فسور هینتس، ایران شناس معاصر آلمانی درباره میدان نقش جهان چنین می نویسد: میدان در مرکز شهر قرار دارد. بنایش موقعی صورت گرفته که مشابه آنرا از نظر وسعت و سبک معماری و اصول شهر سازی در مغرب زمین نداریم. شاردان، جهانگرد معروف و نکته سنج فرانسوی از میدان نقش جهان به عنوان مرکز خرید و فروش یاد میکند.(همشهری، خرداد 75، 5)
پروفسور، آرتور پوپ، در کتاب معماری ایران درباره مسجد جامع عباسی مینویسد: ساختمان احداث این مسجد، با وجود بی صبری شاه عباس در اتمام آن کار، به کندی پیش رفت، به طوریکه آخرین پوشش مرمرین آن در سال 1638 میلادی انجام پذیرفت.این اثر تاریخی نمایانگر اوج هزار سال مسجد سازی در ایران است. (همشهری ، خرداد 75 ،5)
غیر از ابنیهای که اکنون موجودند، بناهای دیگری نیز در میدان نقش جهان وجود داشته که به تدریج کابرد خود را از دست داده و از میان رفتهاند. عمارت ساعت (که به کلی تخریب و بنای مسجد شیخ لطف الله بجای آن ساخته شد)، سرستونهای مرمرین که احتمالا از تخت جمشید شیراز به اصفهان آمده بودند(یکی به چهلستون منتقل شده و دیگری در موزه ایران باستان تهران قرار دارد)، ۱۱۰ عراده توپ اسپانیایی (غنیمت فتح جزیره هرمز به وسیله امامقلی خان) و میله قپق به ارتفاع چهل متر در مرکز میدان (که امروزه به کلی از میان رفتهاست) از آن جملهاند.